Cənubi Qafqazda regional sabitlik üçün mühüm bir addım olan Vaşinqton Bəyannaməsi – 8 avqust 2025-ci ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan Baş Naziri Nikol Paşinyan arasında ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Vaşinqtonda imzalanmış Birgə Bəyannamə – iki ölkə arasında münasibətlərin normallaşdırılması yolunda əhəmiyyətli bir mərhələdir. Bəyannamə ərazilərin qarşılıqlı tanınması, sərhədlərin delimitasiyası və iqtisadi əməkdaşlıq kimi öhdəlikləri özündə əks etdirir, eyni zamanda hərbi eskalasiyasız davamlı sülhə vurğu edir. 2020-ci il Qarabağ Müharibəsindən sonra aparılan danışıqlar əsasında formalaşan bu saziş münaqişələrin dialoq yolu ilə həllinə yönəlib. Bu sülh prosesində Qərbi Azərbaycan İcması vətəndaş cəmiyyətinin əsas aktoru kimi tarixi ədalətin bərpası və barışıq üçün fəaliyyət göstərərək, Bəyannamənin prinsiplərinə uyğun olaraq mühüm rol oynayır.
1989-cu ildə yaradılmış “Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti”nin hüquqi varisi olan Qərbi Azərbaycan İcması, hazırkı Ermənistan ərazisindən 20-ci əsrdə deportasiya edilmiş azərbaycanlıları təmsil edir. Prezident İlham Əliyevin 24 dekabr 2023-cü ildə icmanın qərargahına səfəri zamanı qeyd etdiyi kimi, təşkilat 1988-1991-ci illərdə 300-dən çox yaşayış məntəqəsindən 300 mindən artıq azərbaycanlının qovulmasını sənədləşdirib, zərərlər, mədəni irsin məhv edilməsi və demoqrafik dəyişikliklərlə bağlı geniş arxiv toplayıb. 2023-cü ilin avqustunda adını dəyişərək yenidən strukturlaşan icma, ağsaqqallar, ziyalılar, qadınlar və gənclər şuraları, xarici nümayəndəliklər kimi qurumlar yaradaraq, mütəşəkkil şəkildə fəaliyyət göstərmək üçün möhkəm platforma formalaşdırıb. Bu struktur icmaya tarixi yaddaşı qorumaqla yanaşı, qeyri-zorakı həllərə diqqət yetirməyə imkan verib ki, bu da Vaşinqton Bəyannaməsinin məcburi köçkünlərin qayıdışı kimi humanitar məsələlərə verdiyi önəmlə uzlaşır.
İcmanın Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesinə əsas töhfələrindən biri beynəlxalq dialoq və məlumatlılığın artırılmasıdır. Prezident İlham Əliyev çıxışında bu istiqamətdə icmanın rolunu vurğulayıb: “İcmanın beynəlxalq müstəvidə fəaliyyəti az əhəmiyyət kəsb etməməlidir… Sərgilər, təqdimatlar, beynəlxalq konfranslar keçirilməli, Azərbaycan diaspor təşkilatları ilə birgə aksiyalar təşkil olunmalıdır.” Bu göstəriş konkret addımlarla həyata keçirilib. Məsələn, 2025-ci ilin iyununda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatında icmanın “qanuni qayıdış hüququ”nu dəstəkləyən bəyannamə qəbul edilib və Ermənistanın etnik təmizləmə siyasəti pislənilib. İrəvan və digər bölgələrdəki Azərbaycan mədəni abidələrinin məhv edilməsi kimi tarixi haqsızlıqları vurğulamaqla icma, qarşılıqlı məsuliyyətə əsaslanan sülh narrativini gücləndirib. Bu, Bəyannamənin münaqişədən sonrakı dövrdə azlıqların hüquqlarının və mədəni irsin qorunması ilə bağlı müddəalarına uyğundur.
Bundan əlavə, icmanın sülh yolu ilə qayıdışa verdiyi vurğu Bəyannamənin humanitar prioritetləri ilə birbaşa bağlıdır. Vaşinqton danışıqlarından sonra icma nümayəndəsi bəyan edib: “Fəaliyyətimiz azərbaycanlıların tarixi torpaqlarına sülh yolu ilə qayıtmasını təmin etməkdən ibarətdir.” Bu mövqe, Bəyannamədəki sülh müqaviləsi layihəsinin 12-ci maddəsində qaçqınların və məcburi köçkünlərin vəziyyətinin həllinə dair beynəlxalq normaların üstünlüyünü təsbit edən müddəanı dəstəkləyir. İcmanın rəqəmsal portallar yaratması, tarixi toponimlərə dair kitablar nəşr etməsi və konfranslar təşkil etməsi təkcə dəlilləri qorumaqla kifayətlənməyib, həm də barışıq diskursunu formalaşdırıb. Məsələn, Prezident İlham Əliyevin təklif etdiyi “Qayıdış Konsepsiyası” – sülhə əsaslanan hüquqi çərçivə – icma tərəfindən dəstəklənərək Ermənistandakı revanşist narrativləri zəiflətməyə və sülh üçün zəruri olan etimadı gücləndirməyə kömək edib.
İcma həmçinin Bəyannamənin regional iqtisadi inteqrasiya hədəflərinə töhfə verir. Ermənistanda keçmiş Azərbaycan kəndlərinin boş qalması və tərk edilməsi ilə bağlı sənədləşdirmə işləri, birgə inkişaf layihələri, məsələn, boş qalmış yaşayış məntəqələrinin bərpası kimi imkanları vurğulayıb. Bu, Bəyannamənin ABŞ-ın dəstəklədiyi “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu” (TRIPP) kimi infrastruktur təşəbbüsləri ilə uyğunlaşır ki, bu da regionda 99 il ərzində əlaqələri gücləndirməyi hədəfləyir. İcmanın diaspora şəbəkələri və beynəlxalq təbliğat vasitəsilə Azərbaycanın tarixi köçkünlüklərin bərpası ilə bağlı mövqeyini gücləndirməsi Vaşinqton Bəyannaməsinin uğuruna zəmin yaradıb.
Nəticə olaraq, Qərbi Azərbaycan İcmasının Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesinə və Vaşinqton Bəyannaməsinə töhfəsi tarixi həqiqətləri diplomatiya ilə birləşdirən yorulmaz fəaliyyətindən qaynaqlanır. İcma sədri Əziz Ələkbərovun Prezident İlham Əliyevə cavabında dediyi kimi: “Biz erməni saxtakarlıqlarını ifşa etmək və Qərbi Azərbaycandan qovulmuş azərbaycanlıların hüquqlarını bərpa etmək üçün hər şeyi edəcəyik.” Bu vətəndaş cəmiyyəti təşəbbüsü Bəyannamənin sabitlik və əməkdaşlıq hədəflərini dəstəkləməklə yanaşı, sülhün inklüziv və davamlı olmasını təmin edir. Region tam normallaşmaya doğru irəlilədikcə, icmanın sülh yolu ilə qayıdış və mədəni irsin qorunması üçün təbliğatı bəyannamələri reallığa çevirməkdə mühüm rol oynayacaq.
Elman Məmmədov,
Ərazi Partiya təşkilatıının sədr müavini, RTTTYM PHŞ-da Texniki Dəstək bölmə müdiri
