Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması təkcə Azərbaycan tarixində deyil, bütün müsəlman Şərqinin tarixində mühüm hadisə olmuşdur. ADR bütün Şərqdə demokratiya, bərabərlik və dünyəvi cəmiyyət prinsiplərinə əsaslanan ilk parlament respublikası oldu. Heydər Əliyev bu tarixi hadisənin müstəsna əhəmiyyətini dəfələrlə vurğulayaraq, onu XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində formalaşmış milli özünüdərkin yüksək səviyyəsi ilə əlaqələndirmişdir.
Heydər Əliyevin fikrincə, AXC-nin yaradılması o dövrün qabaqcıl ziyalılarının səylərinin qanunauyğun nəticəsi idi. Həm Şərq, həm də Avropa ənənələrinin təsiri altında formalaşan Azərbaycan ziyalıları həqiqətən də milli özünüdərkin formalaşmasında mühüm rol oynayıblar. Ölkəmiz üçün o dövrün ağır hadisələri ziyalıları xalqın maraqlarını müdafiə etmək və tərəqqini təmin etmək üçün müstəqil respublika yaratmağın vacibliyini dərk etməyə vadar edirdi.
XIX-XX əsrlərin başlanğıcında Azərbaycanda maarifçilik ideyaları fəal inkişaf edir, yeni məktəblər açılır, Azadlıq, milli kimlik, islahatlar ideyaları olan qəzetlər yayılır. Maarifçiliyin, mətbuatın və incəsənətin sürətli inkişafı dövlətçilik ideyalarının formalaşmasına mədəni təkan oldu. Təsiri belə mədəni xadimlər kimi, Həsən bəy Zərdabi, Mirzə Fətəli Axundzadə, Əhməd Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə və digərlərin əsərlərində özünü göstərdi.
28 May 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsi Azərbaycan xalqının dövlətçilik ideyalarının formalaşması prosesinin məntiqi nəticəsi idi. Respublika cəmi 23 ay mövcud olsa da, belə qısa müddət ərzində bütün müsəlman dünyasında demokratik, dünyəvi və hüquqi dövlət kimi inkişafın mümkünlüyünü sübut edə bildi.
Heydər Əliyev həmişə vurğulamışdır ki, məhz cəmiyyətin mütərəqqi, savadlı təbəqəsinin olması xalqımıza öz müqəddəratını təyinetmə və milli azadlıq tələblərini formalaşdırmağa imkan vermişdir. AXC-nin yaradılması təkcə siyasi zərurətin deyil, həm də bütün xalqın mədəni yüksəlişinin nəticəsi idi.
Heydər Əliyevin ADR-in formalaşmasında ziyalıların rolunun tarixi əhəmiyyətinə baxışları milli dövlətçiliyin dərk edilməsinə konseptual yanaşmadır. Ümummilli lider müstəqil respublikanın yaradılmasının yüksək siyasi mədəniyyət, milli özünüdərk və Azərbaycan xalqının iradəsi sayəsində olduğunu vurğuladı. O, dəfələrlə vurğulamışdır ki, AXC ənənələri 1991-ci ildə öz suverenliyini bərpa etmiş müstəqil müasir Azərbaycan dövləti üçün zəmin olmuşdur.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin irsi müasir Azərbaycanın yaradılması və inkişafına, eyni zamanda, bir nəsildən çox azərbaycanlının vətənpərvərlik ruhunun və vətəndaş məsuliyyətinin formalaşmasına əvəzsiz töhfə olmuşdur.
Hacıyeva Nərminə,
Bakı Slavyan Universitetinin Tələbəsi
