Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) 28 may 1918-ci ildə yaradılaraq yalnız Azərbaycan xalqının deyil, bütün Şərq və müsəlman dünyasının tarixində ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət nümunəsi oldu. Bu hadisə Cənubi Qafqazda və ümumiyyətlə İslam coğrafiyasında parlamentarizmin, vətəndaş cəmiyyətinin, bərabərlik və hüquqi dövlət prinsipinin əsaslarının qoyulması baxımından misilsiz əhəmiyyət daşıyır. XX əsrin əvvəllərində imperiyaların dağılması fonunda Azərbaycan ziyalılarının və siyasi liderlərinin bu cəsarətli təşəbbüsü, demokratik dövlətçilik modelinin tətbiqinə yönəlmiş strateji düşüncələrinin təcəssümü idi.
Rusiya imperiyasının zəifləməsi və 1917-ci il Fevral və Oktyabr inqilabları nəticəsində imperiyanın süqutu Zaqafqaziya xalqları üçün öz müqəddəratını təyin etmək imkanı yaratdı. Bu şəraitdə Zaqafqaziya Seymi və sonra onun tərkibində olan Müsəlman fraksiyası müstəqillik ideyasını irəli sürdü. 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə elan olunan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, xalq hakimiyyətinə əsaslanan, bərabərlik, hüquq və azadlıq prinsiplərinə söykənən ilk müsəlman dövləti idi. AXC hökuməti çox qısa müddətdə dövlət quruculuğu sahəsində mühüm addımlar atdı. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunması, ordunun yaradılması, dövlət rəmzlərinin müəyyənləşdirilməsi, qanunvericilik proseslərinin təşkili və beynəlxalq aləmdə tanınma istiqamətində ciddi fəaliyyət göstərildi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünü hüquqi dövlət elan edərək parlamentli respublika formasında təşkil olundu. Cümhuriyyətin qəbul etdiyi “İstiqlal Bəyannaməsi”ndə bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyi, söz, vicdan, mətbuat azadlığı və şəxsi mülkiyyət hüququ təsbit olunmuşdu. AXC parlamenti — Milli Şura çoxpartiyalı sistem əsasında təşkil olunmuş, burada təkcə müsəlmanlar deyil, həm də ermənilər, yəhudilər, ruslar və digər azsaylı xalqların nümayəndələri təmsil olunmuşdular. Qadınlara seçki və seçilmək hüququnun verilməsi ilə Azərbaycan bu sahədə bir çox Avropa dövlətlərini qabaqladı. AXC hökuməti hüquqi islahatlarla yanaşı, ilk dəfə müstəqil məhkəmə sisteminin əsasını qoydu və hüquqşünas kadrların hazırlanması üçün tədbirlər həyata keçirdi.
AXC-nin maarif və mədəniyyət siyasəti müasirlik, milli şüurun formalaşması və Qərb dəyərləri ilə inteqrasiya prinsiplərinə əsaslanırdı. Hökumət təhsilin milliləşdirilməsi istiqamətində ciddi tədbirlər həyata keçirdi. Yeni məktəblər açıldı, dərs proqramları hazırlandı, müəllimlərin hazırlığı üçün kurslar təşkil olundu. 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin təsis olunması dövlətin ali təhsil sahəsində attığı strateji addım kimi qiymətləndirilir. Universitetin proqramında Roman-German dilləri və Avropa mədəniyyəti ilə bağlı fənlərin tədrisi nəzərdə tutulurdu ki, bu da AXC-nin elmi-humanitar sahədə Avropa ilə inteqrasiyaya verdiyi əhəmiyyəti göstərir. Mətbuat sahəsində də canlanma müşahidə olunurdu – 30-dan çox qəzet və jurnal nəşr olunmağa başladı. Cəmiyyətin maariflənməsi və azad fikirli nəslin formalaşması bu siyasətin əsas məqsədi idi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq münasibətlər sisteminə inteqrasiya olunmaq üçün fəal diplomatik fəaliyyət həyata keçirdi. Xarici işlər naziri Əlİ Məmmədovun rəhbərliyi ilə Avropa ölkələri ilə danışıqlar aparıldı. 1920-ci ilin yanvarında Paris Sülh Konfransında Antanta dövlətləri tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyi de-fakto tanındı. Bu fakt Azərbaycanın beynəlxalq hüququn tamhüquqlu subyekti kimi tanındığını göstərdi. AXC-nin xarici siyasətində Qərb ölkələri ilə əməkdaşlıq, regional təhlükəsizliyin təmin olunması və milli maraqların qorunması ön planda dayanırdı.
AXC-nin fəaliyyəti cəmi 23 ay davam etsə də, qoyduğu siyasi və ideoloji miras Azərbaycan xalqının milli yaddaşında silinməz iz buraxdı. 1920-ci ilin aprelində Sovet Rusiyasının hərbi müdaxiləsi nəticəsində cümhuriyyət süqut etdi. Lakin onun irsi, xüsusilə demokratik idarəetmə prinsipləri, hüquqi dövlət anlayışı və vətəndaş cəmiyyəti ideyaları 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyini bərpa etməsi ilə yenidən gündəmə gəldi və bu günkü Azərbaycan Respublikasının əsasını təşkil edir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Şərqdə və müsəlman dünyasında ilk demokratik dövlət kimi tarixi əhəmiyyətə malikdir. Bu dövlətin hüquqi, siyasi və mədəni irsi bu gün də Azərbaycan Respublikasının inkişaf strategiyasında öz əksini tapır. AXC sübut etdi ki, Şərq və İslam aləmində də demokratik dövlət modeli qurmaq mümkündür və bu model yalnız Avropaya deyil, bütün dünyaya örnək ola bilər.
Babazadə Səlbi ,
Bakı Slavyan Universiteti, Roman-German dilləri kafedrasının baş müəllimi
