Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) 28 may 1918-ci ildə yaradılaraq, müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika kimi tarixə düşmüşdür. Onun fəaliyyəti qısa — cəmi 23 ay davam etsə də, bu müddət ərzində milli dövlət quruculuğunun əsasları atılmış, müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin təməli qoyulmuşdur. Prezident İlham Əliyevin “Xalq Cümhuriyyətinin ömrü uzun olmasa da, 23 ay ərzində çox böyük işlər görə bilmişdir” fikri bu tarixi dövrün mahiyyətini və irsini dəqiq əks etdirir.
Cümhuriyyətin fəaliyyəti dövründə qəbul olunan qərarlar Azərbaycanın dövlətçilik tarixində mühüm mərhələ təşkil etmişdir. Dövlət atributları – bayraq, gerb, himn qəbul olunmuş, ilk milli ordu qurulmuş, parlament fəaliyyətə başlamışdır. AXC, hüquqi və siyasi baxımdan müasir dövlətlərin çoxuna nümunə ola biləcək prinsiplərə əsaslanaraq, hakimiyyət bölgüsü, insan haqları və azadlıqları kimi anlayışları dövlət idarəçiliyinə tətbiq etmişdir. Qadınlara səsvermə hüququnun verilməsi, demokratik seçkilərin keçirilməsi AXC-nin qabaqcıl düşüncəyə malik olduğunu göstərir.
Təhsil və maarifləndirmə sahəsində də AXC ciddi islahatlar həyata keçirmişdir. Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması, xalq maarifinin yayılması, yeni məktəblərin açılması milli intibahın əsasını təşkil edirdi. Bütün bunlar Cümhuriyyətin ideoloji əsaslarını — milli müstəqillik, hüquq bərabərliyi və dünyəvilik prinsiplərini gücləndirirdi. Beynəlxalq münasibətlər müstəvisində də AXC öz varlığını tanıtmağa müvəffəq olmuşdur. 1919-cu ildə Paris Sülh Konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin iştirakı və 1920-ci ilin əvvəlində ABŞ və bir sıra Avropa ölkələri tərəfindən de-fakto tanınması bu sahədə atılmış uğurlu addımlar idi. Bu isə gənc dövlətin beynəlxalq hüququn subyekti kimi tanınmasının ilk nümunələrindən biri oldu.
Lakin Cümhuriyyətin qısaömürlü olmasının əsas səbəblərindən biri daxili siyasi parçalanmalar, regiondakı mürəkkəb geosiyasi vəziyyət və bolşevik Rusiyasının təzyiqləri olmuşdur. 1920-ci il aprelin 28-də Sovet işğalı ilə AXC-nin fəaliyyəti dayandırılsa da, onun ideyaları və siyasi mirası uzun illər boyu xalqın yaddaşında yaşadı və nəhayət, 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyi yenidən bərpa edilərkən bu irs əsas götürüldü. Məhz bu tarixi bağlamı nəzərə alaraq Prezident İlham Əliyevin yuxarıda qeyd olunan fikri Azərbaycan xalqının öz dövlətçiliyinə sahib çıxmasının və bu irsin dəyərləndirilməsinin rəmzidir. AXC-nin fəaliyyətini qiymətləndirmək sadəcə keçmişə nəzər salmaq deyil, həm də gələcək nəsillərə milli irsin qorunması ilə bağlı məsuliyyət aşılamasıdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, qısa ömrünə baxmayaraq (1918–1920), Şərqdə və müsəlman dünyasında ilk demokratik respublika modeli olmuşdur. Onun hüquqi bazası, siyasi quruluşu, sosial islahatları və vətəndaş hüquqlarına verdiyi dəyər müasir demokratik prinsiplərlə üst-üstə düşür. AXC-nin mirası bu gün müstəqil Azərbaycan Respublikasının əsas ideoloji dayaqlarından biri olaraq qalır.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, mövcud olduğu qısa zaman ərzində xalqın azadlıq, demokratiya və milli dövlətçilik uğrunda potensialını nümayiş etdirmişdir. Prezident İlham Əliyevin bu cümhuriyyəti yüksək qiymətləndirməsi tarixi ədalətin bərpası və müstəqillik düşüncəsinin davamlılığını təmin etmək məqsədi daşıyır. AXC-nin mirası bu gün də müasir Azərbaycanın inkişaf yolunda mühüm mənəvi dayaqlardan biri olaraq qalır.
Əliyeva Pərvanə,
Bakı Slavyan Universitetinin müəllimi
