Azərbaycan respublikasının dövlətçilik tarixi XX əsrin sonlarında yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. 1991-ci il sentyabrın 20-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessiyasında qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Suverenliyi haqqında Bəyannamə” bu mərhələnin hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirən mühüm sənədlərdən biri kimi qiymətləndirilir. Sənədin qəbulu Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinə gedən yolunun başlanğıc nöqtələrindən biri olmaqla yanaşı, ölkənin beynəlxalq hüququn subyekti kimi formalaşmasında ilkin addım olmuşdur.
Sözügedən bəyannamə dövlət suverenliyinin prinsiplərini hüquqi şəkildə təsbit etməklə Azərbaycan Respublikasının gələcəkdə müstəqil və tamhüquqlu dövlət kimi fəaliyyət göstərməsinə zəmin yaratmışdır. Bəyannamədə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, sərhədlərinin toxunulmazlığı, dövlət hakimiyyətinin yalnız xalq tərəfindən formalaşdırılması, milli sərvətlər üzərində xalqın tam mülkiyyət hüququ, dövlət atributlarının müəyyən edilməsi və digər əsas hüquqi prinsiplər öz əksini tapmışdır. Bu müddəalar sonradan 1991-ci il oktyabrın 18-də qəbul edilən “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı”nda daha geniş şəkildə əks etdirilmişdir.
Bəyannamənin qəbulu siyasi baxımdan da böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Həmin dövr Sovet İttifaqının dağılmaq üzrə olduğu, mərkəzi hakimiyyətin zəiflədiyi və respublikaların bir-birinin ardınca müstəqillik bəyanatları ilə çıxış etdiyi bir mərhələ idi. Belə bir şəraitdə Azərbaycan Respublikasının suverenlik haqqında sənəd qəbul etməsi yalnız daxili siyasi iradənin ifadəsi deyil, həm də beynəlxalq ictimaiyyətə ünvanlanmış siyasi siqnal idi. Bu sənədlə Azərbaycan bəyan edirdi ki, öz gələcək inkişaf yolunu müstəqil şəkildə müəyyənləşdirmək niyyətindədir və bu məqsədlə bütün hüquqi və siyasi addımları atmağa hazırdır.
“Azərbaycan Respublikasının Dövlət Suverenliyi haqqında Bəyannamə”nin əhəmiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, bu sənəd ölkənin gələcək hüquq sisteminin təməl prinsiplərini müəyyən etmişdir. Sənəddə qeyd olunan əsas prinsiplər — xalq hakimiyyəti, siyasi və iqtisadi müstəqillik, beynəlxalq münasibətlərdə bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq və digər müddəalar müstəqil dövlətin hüquqi əsaslarını təşkil etmişdir. Bu baxımdan bəyannamə, yalnız keçid dövrünün siyasi bəyanatı deyil, həm də normativ hüquqi akt kimi qəbul edilə bilər.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən imzalanmış 2023-cü il tarixli Qanuna əsasən, 20 sentyabr tarixi “Dövlət Suverenliyi Günü” kimi təsis olunmuşdur. Bu qərar 1991-ci il tarixli bəyannamənin dövlətçilik baxımından əhəmiyyətinin tanınması və bu tarixin ölkənin hüquqi yaddaşında xüsusi yer tutmasının təsdiqi baxımından mühüm addımdır. Həmin günün rəsmi dövlət günü kimi qeyd olunması, vətəndaşların dövlət suverenliyi anlayışı barədə maarifləndirilməsi və dövlət müstəqilliyinin hüquqi əsaslarına dair biliklərin cəmiyyətə çatdırılması baxımından da əhəmiyyətlidir.
Dövlət suverenliyi müasir hüquq sistemində əsas anlayışlardan biri kimi çıxış edir. Bu anlayış dövlətin daxili və xarici siyasətində sərbəst hərəkət etmək, qanunvericilik təşəbbüsü və tətbiqi üzərində müstəqil qərarvermə hüququna malik olmaq və beynəlxalq münasibətlərdə digər dövlətlərlə bərabərhüquqlu subyekt kimi iştirak etmək imkanını ifadə edir. Bu mənada, 20 sentyabr 1991-ci il tarixində qəbul edilmiş bəyannamə yalnız tarixi hadisə deyil, həm də hüquqi statusun bərpası istiqamətində fundamental addımdır.
Hazırkı mərhələdə Azərbaycan Respublikası öz dövlət suverenliyini təmin edən və onu möhkəmləndirən çoxsaylı hüquqi, inzibati və institusional tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu tədbirlərin əsasını təşkil edən hüquqi baza isə məhz 1991-ci ildə formalaşdırılmağa başlamış və daha sonra Konstitusiya və digər normativ hüquqi aktlar vasitəsilə təkmilləşdirilmişdir. Dövlət suverenliyinin hüquqi əsasları hazırda ölkənin Konstitusiyasında, qanunvericilik sistemində və beynəlxalq hüquqla bağlı öhdəliklərində öz əksini tapmışdır.
Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini təmin edən əsas amillərdən biri də hüquqi sabitlik və siyasi legitimlik prinsiplərinin qorunmasıdır. Bu prinsipə uyğun olaraq, suverenliyin elan olunduğu tarixlər yalnız tarixi əhəmiyyət daşımır, həm də hüquqi davamlılığın təmin edilməsi baxımından önəmlidir. Bu kontekstdə 20 sentyabr tarixi Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi hüquqi və siyasi inkişafının başlanğıcı kimi xüsusi qeyd edilməlidir.
Beləliklə, “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Suverenliyi haqqında Bəyannamə”nin qəbul edildiyi 20 sentyabr tarixi Azərbaycanın dövlətçilik salnaməsində mühüm mərhələ olmaqla yanaşı, hüquqi baxımdan suverenliyin əsaslarını müəyyən edən və dövlət müstəqilliyinin bərpasına yol açan strateji sənəd kimi qiymətləndirilməlidir. Bu sənədin qəbulunun ildönümünün rəsmi səviyyədə qeyd edilməsi Azərbaycan Respublikasının dövlətçilik tarixində mühüm dönüş nöqtəsinə verilən dəyərin göstəricisidir.
Vaqif Vəlibəyli,
YAP Nizami rayon təşkilatının könüllüsü
